4. Zie zonneparken als onderdeel van een gebiedsontwikkeling

De samenstelling van de ARO is de afgelopen jaren breder geworden. Naast deskundigheid op landschap, stedenbouw en cultuurhistorie, is er ook deskundigheid op het gebied van ecologie en biodiversiteit, circulariteit en klimaatadaptatie in de commissie aanwezig. Hierdoor is de commissie in staat om breder te adviseren over ruimtelijke ontwikkelingen. Dit is maar goed ook, want de opgaven worden veelzijdiger en complexer. Dat zie je ook bij de ontwikkelingen die samenhangen met de energietransitie. 

Ecoloog Sjef Jansen en landschapsarchitect Peter de Ruyter ontmoeten elkaar bij het gerealiseerde zonnepark de Groene Hoek in hoofddorp, dat enkele jaren geleden ook in de ARO is besproken. Daar constateren ze dat er nog het nodige schort aan de uitvoering van het plan, wat de aanzet vormt voor een stevig gesprek.

Peter: Over het zonnepark de Groene Hoek bij Hoofddorp heeft de ARO in september 2015 en januari 2016 geadviseerd. Bij de eerste behandeling adviseerde de commissie om een landschapsarchitect in te schakelen voor een meer integraal ontwerp. Dat is ook gebeurd, wat bleek bij de tweede bespreking, waarbij de ARO positief adviseerde. Nu we hier staan kun je constateren dat het park geen aantrekkelijke uitstraling heeft. Het hoge en afwerende hek is dominant aanwezig en wat belangrijker is: het park of de rand ervan is niet of nauwelijks toegankelijk vanuit het recreatiegebied Groene Carré of Hoofddorp zelf. Dat is echt een gemiste kans. Het was vrij eenvoudig geweest om wel een aantrekkelijke recreatieve route te maken in samenhang met de ontwikkeling van het zonneveld. 

Meer in het algemeen zouden zonneparken veel toegankelijker moeten zijn. Door routes langs en over het terrein aan te leggen, het liefst als onderdeel van een groter recreatief netwerk in de omgeving, ontstaat meerwaarde. Als ARO geven we dit ook steeds mee aan initiatiefnemers, maar vanzelfsprekend is het nog niet.

Sjef: Ook biodiversiteit en bodemkwaliteit zijn belangrijke aandachtspunten. Door onderzoek ontstaat steeds meer inzicht in de effecten van zonneparken op natuur en bodem en daarmee neemt ook de complexiteit van de opgave toe. Er wordt soms geschermd met het argument dat het om een ‘tijdelijke’ functie gaat, maar je hebt het over een generatie. De impact, maar ook de kansen zijn groot.

“Het was vrij eenvoudig geweest om een recreatieve route te maken.”

Peter: De ARO heeft in 2021 geadviseerd over het zonnepark De Groene Energiecorridor aan de noordzijde van de Haarlemmermeerpolder. We hadden moeite met de versnipperde kavels waaruit het zonnepark is opgebouwd, waardoor het geen ruimtelijke eenheid vormt. Dat had te maken met het grondeigendom. De commissie zag wel dat landschappelijke inpassing, biodiversiteit en bodemkwaliteit, en ook participatie, een plek kregen in dit plan. Na een aantal aanpassingen in het plan was het advies uiteindelijk positief.

Sjef: De ARO was dan wel positief over De Groene Energiecorridor, maar nu, een jaar later, zijn er nieuwe inzichten over de impact van de in dit zonnepark toegepaste oost-west opstellingen (‘dakopstellingen’) en is de grondhouding van de ARO veel minder positief over dit soort opstellingen. Zuidopstellingen blijken veel gunstiger voor bodem en natuur, al moet je dan ook wel iets extra’s doen tussen de panelen en langs de randen van het zonneveld. Hier bij de Groene Hoek lijkt de aandacht voor biodiversiteit gering. Als we kijken naar landen als Duitsland en Engeland, dan zijn ze daar veel verder met onderzoek op dit gebied.

Op dit moment wordt in Nederland hoofdzakelijk uitgegaan van twee typen zonneparken, die met een zuidopstelling en die met een oost-westopstelling (dakjes), maar er zijn veel meer mogelijkheden. Vooral Duitsland kent ook een veel grotere diversiteit aan typen zonneparken, zoals met de zon meedraaiende panelen, verticale panelen en panelen op hoogte, waardoor eronder ander grondgebruik mogelijk is. Er is daarbij veel meer kans voor het toetreden van licht en water onder de panelen. De opbrengst van dit soort zonneparken is dan wel kleiner, maar de meerwaarde voor ander grondgebruik, natuur en bodem is groot. 

Peter: Zonneparken met veel aandacht voor biodiversiteit hebben grote voordelen voor de aangrenzende landbouwpercelen, omdat insecten een grote rol spelen bij de bestuiving. Dit kan voor boeren heel interessant zijn en leiden tot hogere opbrengsten. Het is goed om deze ecosysteemdienst die zonnevelden kunnen leveren meer voor het voetlicht te brengen.

Sjef: Dat klopt. Het vraagt wel echt om veel meer ruimte voor biodiversiteit op zonneakkers, meer dan nu in de vaak smalle randen en stroken tussen de panelen. Er komen steeds meer inzichten en de technische ontwikkelingen gaan snel.

“Als je het op grotere schaal bekijkt gaat het in feite om gebiedsontwikkeling.”

Zon op water is ook een mogelijkheid. Dat gaat niet ten koste van grondgebonden functies. Je beperkt weliswaar de lichttoetreding, maar voor vissen zijn het juist weer goede schuilplekken. Wel is het belangrijk dat je uit de oever van de plas kunt blijven. De drinkwaterwinning Andijk is een van de weinige voorbeelden waar dit is toegepast. Elders in het land zie je op dit moment wat initiatieven voor drijvende zonnepanelen in zandwinplassen, maar daar heb je er weinig van in Noord-Holland. 

Peter: Ik ben geen voorstander van zon op water. De schaal en de betekenis van het water is van belang. Grotere oppervlakten kunnen leiden tot te veel beperkingen voor waterrecreatie, maar kleinschalig en lokaal, zoals bij Andijk, zijn er mogelijkheden. In de overgangen van zonneparken naar het landschap zie ik wel veel mogelijkheden voor klimaatadaptatie en waterberging. Zo kunnen natuurlijke oevers peilfluctuaties bij weersextremen veel beter opvangen en meerwaarde hebben voor natuur en recreatie.

Sjef: Een probleem is op dit moment dat het lastig is om zonneparken en windparken aan te sluiten op het net. Er is een tekort aan ‘stopcontacten’. Opslaan in accu’s of omzetten in waterstof, zou een oplossing zijn, maar dat betekent energieverlies en daarmee minder opbrengsten voor de exploitant. Het systeem zou daardoor wel flexibeler worden. Bij elk zonnepark zou je een opslagtank kunnen neerzetten. Op Schiermonnikoog loopt, met subsidie van het Waddenfonds, een project om de opgewekte energie op te slaan in elektrische auto’s. 

Peter: Je ziet nu ook steeds meer plannen voor onderstations komen, waarvan een deel ook al in de ARO is besproken. Er zullen ook nieuwe hoogspanningsleidingen komen. Deze onderdelen van de energie-infrastructuur zullen een grote impact gaan hebben op het landschap en vormen een enorme ontwerpopgave. De waterstofeconomie die jij noemt Sjef, zal eveneens grote ruimtelijke gevolgen hebben.

Sjef: Goed om windenergie nog even te noemen. De Wieringermeer is bijvoorbeeld een logische locatie, evenals het Noordzeekanaalgebied. Wind op zee heeft wat hinder betreft grote voordelen, al spelen de transportafstanden daar ook een rol. Er zijn bijvoorbeeld ideeën om energie op te slaan in ‘stuwmeren’, waarbij weer energie vrij komt als je ze leeg laat lopen.

Peter: Meer in algemene zin zou je het gebruik van duurzaam opgewekte energie veel meer moeten koppelen aan het energiegebruik ter plekke; verbruik is opwek. Het Noordzeekanaalgebied zou daarvoor een uitstekend voorbeeldgebied zijn.

Sjef: Je ziet hier en daar al een tendens naar lagere windturbines, omdat deze een minder grote impact hebben op de leefomgeving. Lage turbines hebben voor de plaatselijke vogels en vleermuizen echter weer nadelen. Er vallen relatief veel slachtoffers. Dat geldt met name in een boomrijke omgeving. Ook hoge turbines moeten op de juiste plek komen te staan en niet in of nabij trekroutes. Het blijft dus zoeken naar een goed evenwicht.

Peter: Hoe organiseer je het opwekken van energie, met participatie van omwonenden en meerwaarde voor het landschap? Dit vraagt om een bredere aanpak, het anders omgaan met grondwaarde en, heel belangrijk, een ander exploitatiemodel. Er zijn voorbeelden in Nederland waar kleinschalige zonneparken onderdeel uitmaken van het dorp en waar de dorpsbewoners middels een coöperatie mede-eigenaar en afnemer zijn en het zonnepark ook gebruiken voor een rondje vanuit het dorp. Zo dragen ze dus de lusten en de lasten ervan. De ontwikkelaar kan er dan helemaal tussenuit. Als alleen de ontwikkelaar het voor het zeggen heeft levert het weinig meerwaarde op. Ook hier bij de Groene Hoek zie je dat de ontwikkelaar uiteindelijk heeft bepaald hoe het wordt en dan mis je maatschappelijke kansen. 

Sjef: Ik ken ook wel voorbeelden waar de ontwikkelaar wel zijn maatschappelijke verantwoording neemt. Wel is het bij de ontwikkelaar als initiatiefnemer extra belangrijk dat de overheid niet op zijn handen blijft zitten. Die moet dan toezien dat het plan voldoende meerwaarde heeft voor de omgeving en dit ook laten handhaven.

“Hoe organiseer je het opwekken van energie, met participatie van omwonenden en meerwaarde voor het landschap?”

Peter: Het is in dat licht ook denkbaar dat er bij het beoordelen van plannen gewerkt wordt met een provinciaal puntensysteem waarop moet worden gescoord. Hierbij gaat het dan niet zozeer om de opbrengsten, maar juist om de meerwaarde die een zonnepark kan opleveren voor andere maatschappelijke doelen. Door te werken met ‘zonnetafels’ kun je de verschillende betrokken partijen al in een vroeg stadium bij elkaar brengen en via ontwerpend onderzoek komen tot een integraal ontwerp met meerwaarde op het gebied van recreatie, natuur en landbouw. Als je het op grotere schaal bekijkt gaat het in feite om gebiedsontwikkeling, waarbij je meerdere doelen met elkaar in verband brengt. 

Sjef: De Haarlemmermeerpolder is wat dat betreft een goed schaalniveau. De aanpak van de gemeente met het Zonnecarré en de uitgangspunten in het Beleidskader Zonneakkers Haarlemmermeer is een goed voorbeeld. Bij de Groene Hoek is weliswaar nog veel misgegaan, maar bij nieuwe ontwikkelingen zit de gemeente er meer bovenop. 

Peter: Het zou goed zijn om een keer als leden van de commissie met de PARK en deskundigen in gesprek te gaan, om verder van gedachten te wisselen over de punten die we hier aan de orde stellen.