2. Geef de toekomst een geheugen!

Irmgard: Wat mij enorm boeit is de cultuurhistorische gelaagdheid van het landschap. Dat is niet zomaar een aspect naast andere aspecten, zoals geologie en ecologie, maar hier juist heel erg mee verweven: de mens is een geologische actor in het veranderende landschap! Ook hier, op en bij het Hocrasterrein zie je dat. Een vermogende Amsterdammer kocht rond 1840 heidegrond tussen de middeleeuwse veekering (Koedijk) en de weg van ‘s-Graveland naar Laren en stichtte er een landgoed (Cruysbergen). Hij plantte er bomen, maar een deel liet hij afgraven. Via een landschappelijk aangelegde waterloop (‘beek’) en het 17^e-eeuwse zandvaartenstelsel kwam het zand in Amsterdam. Stadsvuil uit de hoofdstad maakte het afgegraven terrein voor tuinbouw geschikt. In de late 20^e eeuw verwijderde Natuurmonumenten die vuile laag en ontstond een natuurgebied van grote ecologische waarde, waarin kwelwater uit de Gooise heuvelrug welt. 

In het bomenrijke deel ontstond tussen 1893 en 1904 een paardenrenbaancomplex. Toen wetgeving het wedden op paarden verbood, kwam in 1920 een eind aan dit grootstedelijk vermaak. Psychiater en schrijver Frederik van Eeden had er in 1898 de kolonie Walden gesticht. Zijn primitieve, privé-bezitloze ‘life in the woods’ als weldaad voor de stadsmens bleek geen lang leven beschoren. In 1907 viel het doek, maar wonen in deze lommerrijke omgeving bleef populair. De goede bereikbaarheid zal ook voor de vestiging van de Hocras een rol gespeeld hebben, maar aan sporen uit het verleden werd toen geen waarde toegekend.

Ingeborg: De ontwikkeling van het Hocrasterrein met woningbouw en een scholenfusie maakt het mogelijk hieraan nu meer waarde toe te kennen. Ik vind het boeiend als een landschap op basis van de cultuurhistorie een verhaal vertelt. Dit kan in een planontwikkeling door (groen)elementen te behouden en te versterken, bestaande gebouwen te herbestemmen (naast nieuwbouw), maar ook in de vorm van verwijzingen naar het verleden. 

De kunst voor een nieuwe ontwikkeling als deze is om het verleden te integreren in de toekomst van een gebied. Het gaat om het betekenis geven aan een plek, op basis van de geschiedenis ervan. Ik heb het idee dat hier bij de nieuwe ontwikkeling van het terrein veel meer aandacht is voor het verleden, de natuur en het landschap dan elders vaak het geval is. Ook de locatiekeuze is interessant; niet in het maagdelijke landschap van de stadsrand (wat we vaker zien), maar op een voormalig, stenig bedrijventerrein. De opgave wordt dan om het landschap via woningbouw te verbeteren en met het aanliggende natuurnetwerk (NNN) en het stroompje het Luye Gat een interessant groen netwerk met veel collectief inheems groen te ontwikkelen, rekening houdend met de overgang van veengrond naar zandgrond. Dat is goed gelukt.

Irmgard: Dat gevoel heb ik zeker. Het verleden en de omgeving geven hier inderdaad richting aan de kwaliteit van het nieuwe woongebied. Opvallend is wel dat ze daarbij de nadruk leggen op één, relatief korte periode rond 1900, toen de kolonie Walden van Frederik van Eden zich op deze plek bevond. In het plangebied zelf is daar weinig van over, maar in de directe omgeving vind je nog een aantal gebouwen, en er zijn herinneringen in woord en beeld. Het gebouw met de paardenstallen, dat zeker potentie heeft om een plek in het plan te krijgen, wordt echter volledig genegeerd in de plannen. Bij de ARO-vergadering afgelopen november is daar door de commissie ook op gewezen.

Ingeborg: Het is inderdaad erg zonde om dit mooie gebouw, dat blijkbaar nog steeds functioneert, af te breken. Het is een andere tijdslaag, maar het zou juist extra kwaliteit kunnen toevoegen aan het plan.

Irmgard: De geschiedenis van deze plek gaat natuurlijk nog veel verder terug, naar de tijd van de erfgooiers die hier heidegrond en weiland (meent) in gemeenschappelijk beheer hadden. Dat gemeenschappelijke past in het verhaal van de plek en zie je nu ook weer in het plan, in de vorm van het gemeenschappelijk beoogde beheer en gebruik van de ruimte tussen de nieuwe gebouwen. Het is goed dat we als commissie in een heel vroeg planstadium betrokken zijn bij deze ontwikkeling. We hebben op die manier nog veel kunnen meegeven om het plan nog beter te maken, onder andere wat betreft een meer natuurlijke beplanting, de relatie tussen het droge gebied en de natuurverbinding met de lager gelegen natte gebieden en het restant van de monumentale bomenlaan bij de entree aan de Franse Kampweg.

“Het is goed dat we als commissie in een heel vroeg planstadium betrokken zijn bij deze planontwikkeling.“

Ingeborg: De ARO geeft advies over ruimtelijke kwaliteit, maar is ook een poortwachter als het gaat om grotere nieuwe ontwikkelingen. Gezien de enorme dynamiek in het landelijk gebied is dat een belangrijke rol. De commissie adviseert over afzonderlijke plannen, maar het gaat vooral om het borgen van de hoofdlijnen in het rijke pallet aan landschappen in Noord-Holland. Soms is de impact van ontwikkelingen beperkt, maar je ziet ook de landschapsvormende kracht van sommige ontwikkelingen, zoals bijvoorbeeld de bollenbroeierijen in West-Friesland. Ook de energietransitie zal op die manier een grote invloed gaan uitoefenen op het landschap. Er ontstaat een nieuwe laag met een eigen logica.

Irmgard: Deze nieuwe laag in het landschap valt inderdaad niet te ontkennen. Vooral de energietransitie vraagt veel aandacht. In de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw waren de elektriciteitshuisjes ook een architectonische opgave, zoals bijvoorbeeld in Amsterdam, maar ook elders. 

Ingeborg: De onderstations die nu aan de ARO worden voorgelegd, zoals die in Sint Maarten, zijn wel van een andere orde dan de kleinere voorzieningen die je noemt. Ruimtelijk gaan ze nergens een relatie mee aan en ze dwingen daarmee een nieuwe plek af, zeker als ze midden in het open landschap komen.

Irmgard: Bij de nieuwe CONO Kaasfabriek in de Beemster zie je dat zo’n grote, nieuwe ontwikkeling ook waarde kan toevoegen. Als ARO gaan we niet over de architectuur, maar bij grotere gebouwen is het is wel logisch dat hier toch iets over wordt gezegd. Het spiegelende gebouw dat werd voorgesteld bij het onderstation in Schagen vonden we als commissie hier niet gepast. Het is niet onlogisch dat het langs de weg komt, maar het gaat door de spiegelende wand  teveel opvallen. De inpassing zou hier veel ingetogener moeten zijn, met respect voor de weidsheid van het landschap. Een ingetogen ontwerp past ook meer in de traditie van het ontwerp van elektriciteitsvoorzieningen. In het aangepaste ontwerp is het gebouw wel iets lager geworden. Over de architectuur is nog discussie.

Ingeborg: Ik vond het onderstation ook te iconisch. Daarnaast is het jammer dat de locatie al vastlag en puur voortkwam uit grondeigendom. Je zou dit soort voorzieningen niet midden in de openheid willen hebben, maar juist meer aansluitend bij bestaande bebouwing en beplanting. Iconische gebouwen zijn niet altijd op hun plek. Dat geldt bijvoorbeeld ook voor de hoge toren van het hotel langs de A7 bij Purmerend, waar we eerder negatief over adviseerden. Het idee om daar per se iets te moeten markeren, staat haaks op het streven naar kwaliteit.

Irmgard: Vroeger en nog steeds vormen kerktorens bakens in het landschap, maar het idee achter het accentueren van dit soort nieuwe gebouwen is oppervlakkig en te gezocht. Het onderstation in Sint Maarten zou volgens de ontwerpers ook een ‘momentum’ moeten zijn langs de route naar zee. Hiermee probeer je goed te praten dat het een opvallend object in de openheid is. Het is ook te weinig duurzaam gedacht, meer als een modebeeld.

Ingeborg: Mij viel het afgelopen jaar en ook het jaar daarvoor op dat er steeds meer woningbouwplannen aan de ARO worden voorgelegd. Deze ontwikkelingen zetten de openheid van het landschap onder druk.

Irmgard: Dat geldt ook voor de ontwikkeling van zonneakkers, zoals in de Haarlemmermeer. Mijn zorg is dat de krachtige, nog goed herkenbare structuur van de polder hierdoor onder druk komt te staan, al zorgt Schiphol natuurlijk ook voor een ingrijpende veranderingen. De toegankelijkheid van dit soort voorzieningen is heel beperkt. Een eventueel ommetje om een zonnepark lijkt een doekje voor het bloeden.

Ingeborg: Terugkijkend op onze adviesperiode merk ik dat we als ARO vaak dingen meegeven over de randen van ontwikkelingen, de toegankelijkheid en de verbinding met het landschap. Dat zijn ook de weinige dingen waar je als commissie nog enige grip op hebt. 

Irmgard: Functies zoals zonneakkers zijn van tijdelijke aard. Je moet altijd verder denken, als een goede voorouder en meer  ‘kathedraal-denken’ zoals in het vorige jaarverslag werd aangehaald.

“Je zou voorafgaand aan een ontwikkeling, of het nu woningbouw is of een energievoorziening, altijd diepgaand vooronderzoek moeten doen naar de historie en kenmerken van de plek en het landschap.”

Ingeborg: Zo’n ontwikkeling mag niet onomkeerbaar zijn en het landschap teveel nivelleren. Soms is de dynamiek echter te groot. Bij woningbouwplannen, en zeker die in de lagere, nattere gebieden, zie je vaak dat er standaard met zand wordt opgehoogd en daarop vervolgens wordt gebouwd. Terwijl je juist wil dat een ontwikkeling zoveel mogelijk bijdraagt aan de gebiedseigenheid, zodat de verschillende landschappen van Noord-Holland herkenbaar blijven. 

Irmgard: Aan de randen zie je dan nog wel enige relatie met het landschap, maar daarbinnen lijken alle woningbouwplannen op elkaar. Meer in algemene zin zou je voorafgaand aan een ontwikkeling, of het nu woningbouw is of een energievoorziening, altijd diepgaand vooronderzoek moeten doen naar de historie en kenmerken van de plek en het landschap. Dan wordt duidelijk wat de landschappelijke dragers zijn en welke duurzame meerwaarde een ontwikkeling kan toevoegen.

Ingeborg: Dit sluit aan bij een les die ik – bij de plannen die aan de ARO worden voorgelegd – passend vind: denk groot en klein tegelijk. Dit voorkomt dat er plekken ontstaan die wringen met hun omgeving.

Wat zie je nog meer, terugkijkend op de afgelopen jaren? 

Irmgard: De voortdurende verandering van het landschap bepaalt de agenda van de ARO. Gelukkig zijn er ook goede voorbeelden, zoals hier op het Hocrasterrein. Ondanks de druk op de woningmarkt zie je dat dat er een relatie met de plek en het landschap wordt aangegaan. Bij de woningbouwontwikkeling op de BORgronden in Bussum was dat veel bijvoorbeeld minder het geval. In dat plan wordt teruggegrepen op de kenmerken van een landgoed, dat daar in feite nooit is geweest en krijgen de cultuurhistorische zanderijvaarten slechts een bijrol.

Ingeborg: Het Hocrasterrein is een voorbeeld van een plan waarbij de kennis van de ARO in de breedste zin is ingezet. Het landschap en het behoud van de kernwaarden is ook echt een provinciaal belang en de ARO kan hier een belangrijke rol in vervullen.

Irmgard: Het feit dat Noord-Holland een schiereiland vormt, maakt de provinciale taak wellicht wat overzichtelijker. Hier aan de zuidoostkant van de provincie gaat het landschap naadloos over in dat van de provincie Utrecht. Daar heb je interprovinciaal beleid nodig.

Ingeborg: Terugkijkend zie ik dat we als ARO-leden enorm veel van elkaar geleerd hebben, zoals ik van jou als het gaat om de cultuurhistorie.

Irmgard: Mijn periode bij de ARO heeft mijn denken inderdaad enorm gescherpt. Veel wat ik heb geleerd in de discussies pas ik toe in mijn projecten elders. We hebben in 2018 ook het uitkomen van de nieuwe Leidraad Landschap en Cultuurhistorie meegemaakt. Deze vormt nog steeds een prachtige basis voor het advies van de ARO.